Rabu, 21 Maret 2018

Suksman basa Bali

Basa Bali inggih ipun sarana (piranti) sane marupa tutur anggen ngamedalang pakayun, nyaritayang cipta, rasa, miwah karsa ring sajeroning kulawarga, sakolahan, miwah pakraman (lingkungan) jagat Bali.
Ring basa punika wenten sane macihna 1) unteng (tetuek), basa sane marupa pidagingan napi sane katurang, 2) wangun (rupa) basa sane ceciren basa. Yan ring basa Indonesia kawastanin isi bahasa sareng bentuk bahasa. Cihne utama basa Bali madeu sor singgih.

1.2.Wangun Basa Bali
Wangun (rupa) basa Bali punika wenten (3) tingang soroh.

a.Basa Tutur (Basa reraosan)
Basa tutur utawi basa reraosan (basa lisan) punika inggih ipun wangun basa sane medal saking cangkem marupa tutur utawi raos. Basa tutur punika pacang kajelasang olih soroh panees (intonasi) miwah wirama tutur (lagu kalimat).

b.Basa sesuratan (basa tulisan)
Basa tulis utawi basa sesuratan punika marupa wangun basa sane ngangge aksara anggen ngametuang cipta, rasa miwah karsa. Basa sesuratan basa Bali puniki wenten 2 (kalih) soroh, inggih ipun basa Bali ngangge aksara Bali miwah basa Bali ngangge aksara Latin. Tulisan Bali puniki nganutin uger-uger sane kawastanin pasang sastra.

c.Basa pisarat (basa tanda)
Ring basa Beli wenten basa pisarat (basa isyarat) inggih ipun basa sane kaungguhang nganggen laksana pakardin (pembuatan) utawi sasolahan (gerak-gerik) isyarat. Basa pisarat puniki ketah mangge yan ipun tunarungu (bongol), tunanetra (buta), tunawicara (kolok), miwah ring kapramukaan, lelampahan sane mawasta pantomin ring basa Indonesia, miwah sesawen (tanda sane wenten ring umane).

1.3.Pasang Sastra (Ejaan Basa Bali)
Ejaan utawi pasang sastra sane mangge ring basa Bali wenten 2 (kalih) soroh:

a.Pasang Sastra Basa Bali Aksara Bali
Uger-uger sesuratan sane mangge ring basa Bali aksara Bali puniki manut ejaan penulisan sane sampun keputusang olih Pasamuhan Agung Bali warsa 1957, ring Denpasar. Pasang sastra sane mangge ring aksara Bali punika melarapan antuk ejaan Purwadresta.

b.Pasang Sastra Basa Bali Aksara Latin
Uger-uger penulisan basa Bali sane nganggen aksara Latin punika sampun mangge rikala warsa 1972. Ejaan punika lanturan saking pasamuhan warsa 1963. EYD basa Bali aksara Latin kakawitin duk warsa 1974, manut Surat Keputusan Menteri Pendidikan miwah Kabudayaan Republik Indonesia, tanggal 18 Maret 1974, no: 070/U/1974. kaputusan manut Pasamuhan Agung Alit duk 1963.

1.4.Cihna Dasar Kruna Basa Bali
Yan katilik tur kamanahang sajeroning kruna lingga sane wenten ring papacaan, satua, miwah wewacen, sinah pacang kapanggihin cihna dasar soroh kruna basa Bali wenten 2 (kalih) soroh:

(1)kruna basa Bali nganggen anggah-ungguhing basa (alus, madia, kasar)
(2)kruna lingga basa Bali kacihnayang olih wangun/rupa 2 (kalih) wanda utawi 2 (kalih) kecap. Yadiastun wenten marupa kawangun antuk 1, 2, 3, 4, 5 wanda, nanging arang pisan.


Kruna tiron

Cihna dasar kruna lingga basa Bali wanda 2
1.padarman -> dar-ma
2.lunganidane -> lu-nga
3.jejemakane -> je-mak
4.kapluganga -> ka-plug
5.majaran-jaranan -> ja-ran
6.panyemprotane -> sem-prot

Tios malih wenten malih kruna miwah Kosa Basa Anyar Basa Bali. Rikala macunduk, nyambrama tamiu utawi ngawitin mapidarta, sampun lumbrah nganggen panyambrama "Om Swastyastu". Om wit saking kruna AUM. Mateges "Nunas ica ring Sanghyang Widhi Wasa". Swastyastu wit saking kruna Swasti miwah Astu; mateges mogi-mogi (semoga). Dados Om Swastyastu mate ratu Sanghyang Widhi (Betara), mogi-mogi manggih rahayu. Yening ngucapang salam ring ajeng nenten pisan dados balik-balikang sekadi Om Swastyastu Om. Punika janten nenten becik nenten patut. Ring pagubugan saraina, sanistannyane sane patut kaucapang wantah swastyastu kanggen nyawis salam Om Swastyastu! taler becik yening anggen Om Swastyastu!

Kruna "swasti", saking kruna asti mateges wenten polih pangater su- matees luwih, becik, dados kruna swasti mateges kawentenan sane becik utawi selamat.
Saking kruna swasti, raris metu salam "Swasti Prapta" sane mateges "Selamat Datang". "Swasti lumaku lumaku" mateges "Selamat Jalan", "Swasti Enjing" mateges "Selamat Pagi", "Swasti Sandia", mateges "Selamat Sore". "Swasti Wengi" mateges "Selamat Malam", "Swasti Rahina" mateges "Selamat Siang".

Wenten taler ngangge kruna "Rahajeng" sane mateges seger/kenak, rahayu, kanggen ngentosin kruna (selamat) ring bahasa Indonesia. Kengin wenten salam "Rahajeng Rauh" sane mateges selamat datang, "Rahajeng Memargi" mateges "Selamat Jalan", "Rahajeng Wengi" mateges "Selamat Malam", "Rahajeng Semeng" mateges "Selamat Pagi", "Rahajeng Sore" mateges "Selamat Sore", miwah "Rahajeng Tengai" sane sane mateges "Selamat Siang".
Sane encen jagi kamanggehang dados kosa basa, basa Bali, suksrah ring masyarakat bahasa, basa Bali. Sakewanten yening rasayang titiang becik kruna "Selamat" ring (BI) punika gentosin antuk kruna swasti. Yening lanturang ngangge, pacang wenten malih kruna-kruna sakadi "Swasti Wali Warsa" sane mateges "Selamat Ulang Tahun", taler wenten "Swasti Nawa Warsa" utawi "Swasti Warsa Anyar" sane mateges "Selamat Tahun Baru".

Lumrahyane ring pamuput pidarta utawi bebawosan, sang mapidarta utawi sang ngenter bebawos ngucapang lengkara saha salam sakadi puniki:

"Inggih para sameton, para uleman, para pamilet, para pamidara, para undangan, utawi para atiti, duaning galahe sampun telas, sampun jam 2 (kalih), ngiring bebawosane utawi pidartan titiang sineb/pacang sineb titiang, puputang/pacang puputang titiang antuk paramasanti. "Om Santi, Santi, Santi Om" (dumun), "Om Santih, Santih, Santih Om" (mangkin).
Kurna "sameton" mateges nyama tugelan (saudara kandung), Wit tetesnyane "Nyama Banjar" mateges "penduduk asli", utawi "hadirin" (teges nglimbak). Kruna "uleman" sane mateges undangan (pemangku, para manggala desa dinas/adat). Napi ke tegesnyane mauah dados hadirin?

Rasayang titiang ngantos mangkin durung. Kruna "Pamilet" sane mateges hadirin/peserta. Kruna "Pamidara" wit saking kruna "Pidara" sane mateges "Sang Nyarengin" (miragiang pidarta utawi bebawosan); Dados "pamilet" mateges hadirin/peserta. Kruna "pamidara" wit saking kruna pidara sane mateges sang ngrauhin pidarta/bebebawosan umum, janten kirang manut. Kruna undangan sane mateges sang ngrauhin upacara anak seda/padem (pelayat). Anggen nyantenang anak ngrauhin pidarta/bebebawosan umum, janten kirang manut. Kruna "undangan" sane mateges sang kaundang/sang ngrauhin undangan (hadirin).

Kruna "sineb"/"masineb" mateges (1) masimpen/nyimpen pirantin upacara miwah sane wenten pacantelannyane sajeroning upacara ring pura utawi parhyangan, (2) matutup (pintu/jelanan). Napike pacang mauah tegesnyane dados muputang pidarta utawi bebaosan?
Kruna "puputang" mateges pragatang. Kruna "Tutup" mula wenten ring basa Baline, upami "Kadi payuk teken tutupe". Sakewanten "Ngiring tutup paruman puniki", arang mangge, mawastu lengkarane sakadi senglad. Mangda nenten marasa senglad, becik sering-sering anggen. Kruna "sineb", yening masyarakat bahasa basa Bali nerima janten dados anggen.
Kruna "Santi" mateges kadegdegan kayun, dame, rahayu, pangastawa, nulak baya (tenang, damai, selamat). Santih wewangunan kruna santi, nyinahang pangacep (harapan). "Om Santih, Santih, Santih, Om" mateges Ratu Sang Hyang Widhi (Bethara), dumadak manah titiange degdeg miwah dame. Ratu Sang Hyang Widhi (Bethara), dumadak manah titiange degdeg miwah dame. Ratu sang Hyang Widhi (Bethara) sapunika pangastawan titiange.

Ring pengurus adat wenten parinama: "bendesa adat" (kepala desa adat), "patengen" (bendahara adat), Petajuh/penyarikan (sekretaris adat). Ring sapunapine taler wenten "Pangliman" (wakil bendesa adat).

Sajeroning nyapa sang ngrauhin bebawosan, paruman umum miwah pidarta, wenten parinama "manggala" mateges pemimpin saha kadulurin. Nyantenang subakti antuk kruna-kruna: "Sane singgihang titiang" (Bapak Gubernur, Bapak Bupati, sang Sulinggih/Pedanda), "Sane wangiang titiang (manggala desa adat/dinas, panglingsir, para jana (masyarakat); wenten taler nganggen kruna, "Sane kusumayang titiang", majeng ring para jana, ring asapunapine sering taler nganggen "Sane tresna sihin titiang" sajeroning nyinahang tresna asih ring anake sane linggihnyane kangken soran.

Ri kala nyapa sang ngrauhin yajna, wenten anak nganggen prarinama "atiti, uleman, utawi undangan". Kruna "atiti" mateges tamiu. Parinama sane manut anggen nyapa para jana inggih punika "Undangan utawi atiti". Kruna "uleman" anggen nyapa manggala desa adat utawi pemangku sane wenten paiketan nyane ring upakara panguleman.

Kruna undang ? undangan, ngundang
Kruna ulem ? uleman, ngulemin, panguleman.
Selanturnyane, ring sor puniki jagi unggahang titiang makudang-kudang kruna sampun ketah kanggen, sakewanten patut pikayunin iwang patutnyane miwah anut tan manut wirasannyane ring wirasa basa Bali duene.
Tanggal -> pinanggal
Jam -> galah, dauh
Parikrama -> acara
Pacentokan -> lomba
Ugra wakya -> pangenter bawos (pembawa acara)
Panodya -> darsika, atiti, uleman
Sang dampati -> sang alaki-rabi
Nyasa -> symbol
Sadu ajeng -> tatap muka 
Dharmatula -> widiatula (diskusi)
Guna widya -> guna kriya
Paradyaksa -> panureksa (juri)
Nyeledihinin -> ngangganin
Likita patra -> rerepi, sualapatra
Kawistara -> kasub, kaloktah, ketah, kajanaloka
Sukerta santa-> bagia lan sukerta

Tidak ada komentar:

Posting Komentar