Jumat, 06 Juli 2018

Pasang Aksara Bali

Om swastyastu. Gargita manah titiang mangkin prasida ngicen sorohan aksara Bali. Sinampura majeng Ida dane. Nenten ja wenten manah jagi nasikin segara. Niki wantah anggen mlajahang raga sumangdané Basa Bali, Aksara Bali miwah budaya Bali ngancan nglimbak tur kasenengin antuk generasi penerus Ida dane. Amunika dumun titiang nyobiahang. Rarisang cingak tur wacen ring sor puniki.

Panglimbakan Aksara Bali 
Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking India. Sané dados babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara Brāhmī puniki sampun wénten 
miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan 
Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris 
Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan 
puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia, ring 
Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis, 1975; Griffi  th, 
2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa Timur sané berangka 
tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané 
sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking 
Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua) inggih punika prasasti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané 
berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga sekadi Prasasti Kehen 
A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigunayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi tertua (Astra, 1981). 

Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawigunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), 
Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawigunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara Bali Kuna puniki raris dados 

Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng tembaga pateh sekadi nyurat ri sajeroning lontar. Saking Aksara Bali Tengahan puniki raris dados Aksara Bali Lumrah, utawi Aksara Bali sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda danganan antuk ngresepin, ring sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:

 Ring India Utara wenten aksara Dewanegari sane kaanggen nyuratang basa Sansekerta, ring India Selatan wenten Aksara Pallawa sane kaanggen nyuratang basa Pallawa.
Aksara Dewanegari miwah Pallawaa punika sane nglimbak ka Indonesia. Pinaka cihna panglimbakannyane ring Indonesia, kapertama kakeniang ring Kutai (Kalimantan Timur) sajeroning yupa sane masurat aksara Dewanegari. Ring Bali kakeniang stupa-stupa alit ring Pura Panataran Sasih (Pejeng), sane masurat Aksara Pradewanegari utawi Siddaharmatrka. Ring Blanjong sanur kakeniang tugu peringatan Sri Kesari Warmadewa sane masurat kalih aksara, inggih punika Aksara Dewanegari miwa Aksara Bali Kuna.

Salanturnyane ring Bali, nglimbak taler Aksara Pallawa miwah aksara Semi Pallawa. Aksara Semi Pallawa puniki raris nedunang Aksara Kediri Kwadrat. Saking aksara Kediri Kawdrat puniki raris tedun Aksara Jawi miwah Aksara Bali sane sampun akeh ngemolihang pauahan dados aksara Bali mangkin saha sampun karanjingang ring program Bali Simbar.


(Simpen 1973:1) nguningayang “Pasang Aksara tegesipun uger-uger nulis aksara”. Manut Suwija & Manda (2012:117) pasang aksara bali inggih punika uger-uger (aturan) ring sajeroning nyurat basa Bali antuk Aksara Bali. Aksara Bali wenten kalih soroh inggih punika Aksara Suara lan Aksara Wianjana. Aksara Suara wenten 6 aksara, samaliha Aksara wenten 18 aksara. Mawit kalih aksara baduur. Aksara punika prasida kakepah malih dados 3 pahan, luire:
1.      Aksara Wrestra inggih punika aksara sane kaanggen nyuratang basa Bali lumrah, umpami kaanggen nyurat urak, pipil, pangeling-eling miwah sane lianan.
2.      Aksara Swalalita inggih punika aksara sane kaanggen nyuratang basa Kawi, basa Kawi Tengahan miwah basa Sansekerta, umpani kaanggen nyurat kidung, kakawin, parwa, sloka.
3.      Aksara Modre inggih punika aksara sane kaanggen nyuratang kadiatmikan, umpami kaanggen nyurat japamantra.
1.      Aksara Suara
Aksara Suara utawi prasida kabaos pinaka huruf vokal ring aksara Bali. Aksara Suara ring aksara Bali kakepah dados kalih pahan, luire:
a.       Huruf vokal asli sane ngranjing ring aksara Sualalita (aksara sane kaanggen nyurat basa Kawi/Sansekerta) inggih punika: Á(Akara), ÷ (Ikara), 6 (Ekara), ú(Ukara), O (Okara).
b.      Huruf vokal Wisarga (aksara sane kaanggen nyurat basa Bali Lumrah) inggih punika :  h  ¿¦ a), hø  ¿¦ i), hu ¿ ¿¦ u),    eh¿¦é ),   ¿ eHÿ¿¦ o),   ¿ h) ¿¦ e).
2.      Aksara Wianjana
Aksara wianjana prasida kabaos konsonan ring aksara Bali. Yadiastun sesuratannyane nenten ngangge huruf vokal, soang-soang aksara kawacen sakadi wenten kaimbuhin huruf vokal "a". Yadiastun aksara wianjana nenten kaimbuhin aksara suara (vokal: i, u, é, o, ě, ai, au), nanging  aksara punika kaanggap kaimbuhin vokal "a". Yening nyurat antuk aksara Latin, kruna "na" punika gabungan saking huruf konsonan "n" dan vokal "a". Ring aksara Bali, kruna "na" disimbulkan antuk siki huruf manten, nenten ja gabungan saking huruf konsonan "n" dan vokal "a".
            Aksara Wianjana kakepah dados lima pahan utawi sering kasengguh Warga Aksara Wianjana, luiripun:
a.       Warga Kantia:  k,¿¼ ¿  ,¿ g,¿¿ f,¿ ¿  \,¿ ¿  ¿ h,¿¿
b.      Warga Talawia:  c,¿ ¿ ¿ ôôôÈ,¿ÿ j ,¿¿ ¿ ü,¿ ¿ ¿ Zÿ ,¿¿ ¿ y   ¿ ,¿¿ ´,¿
c.       Warga Murdania:   ª,¿ ¿ ¿ ~ÿ  ¿ ,¿ ¿ Œ ¿ ,¿ ¿ Aÿ ¿ ,¿ ¿ x,¿ ¿ ¿ r  ,¿¿ ¿ ³,¿
d.      Warga Dantia:  t ,¿¿ ¿ Qÿ,¿ ¿ ¿ d ,¿¿ ¿ Œ ,¿¿ ¿ n,¿¿ ¿ l ,¿¿ ¿ s,¿
e.       Warga Ostia:  p,¿ ¿ ¿ |,¿ ¿ ¿ b,¿ ¿ ¿ v,¿ ¿ ¿ m,¿ ¿ ¿ w,¿
3.      Pangangge Aksara
Pangangge Aksara Bali prasida kakepah dados tigang pahan, luire:
a.       Pangangge Suara
                  Pangangge Suara inggih punika silih sinunggil pangangge Aksara bali sane kaanggen ngicenin suara (vokal) ring aksara Wianjana. Imbanyane:
ôôô ¿o,¿              (tedong) suara a, imbanyane :  bo n/, ¿ ¿(baan)
ôô  iô,¿                    (ulu) suara i, imbanyane :  tu ni, ¿ ¿(tuni)
ôô uô,¿                    (suku) suara u, imbanyane :  ku ku, ¿ ¿(kuku)
 eôôô,¿           (taleng) suara é, imbanyane :  em em, ¿ ¿(meme)
 eôôô o,¿  (taleng matedong) suara o, imbanyane :    ekeKÿ, ¿ ¿(keto)
ôô )ô,¿                    (pepet) suara e, imbanyane :  s) p) t/,¿ ¿(sepet)
ôô ôù,                       (ulu sari) suara ī, imbanyane :  ed wI, ¿ ¿(dewi)
ôô  Uô,                       (suku ilut) suara ū, imbanyane :    p tU t/,¿ ¿(patut)
 Eôôô,              (taleng detyaū) suara ē, imbanyane :   Ed tê, ¿ ¿(detya)
b.             Pangangge Ardasuara                  
                  Sane kasengguh pangangge Ardasuara inggih punika wangun gantungan ardasuara sakadi:
ôôô ê,                    (nania) suara ya, imbanyane :t bê,    (tabia)
ôôô É,                         (cakra) suara ra, imbanyane :c kÉ, (cakra)
ôôô Þ,                          (gantungan la) suara la, imbanyane :kÞ di,(kladi)
ôôô Ù,                       (suku kembung) suara ra, imbanyane : s tÙ, (satua)
c.              Pangangge Tengenan
                  Tengenan inggih punika aksara wianjana ring ungkur kruna sane nenten kaicenin suara utawi kasengguh nengen. Pangangge tengenan luiripun:
ôôô  *,                         (cecek) suara ng, imbanyane :k c*, (kacang)
ôô ô(,                       (surang) suara r, imbanyane : ku ku(,  (kukur)
ôôô ;¾,                   (bisah) suara h, imbanyane :l l ;, (lalah)
ôôô /, ¾¾¾                   (adeg-adeg), imbanyane :  h d n/, (adan)
4.      Gantungan miwah Gempelan
Adeg-adeg nenten dados kaanggen ring tengahing lengkara, mangda aksara wianjana prasida padem ring tengahing lengkara panadosnyane kaangen gantungan. Gantungan ngawinang aksara wianjana sane kadagingin nenten prasida malih kauncarang antuk huruf "a", umpaminyane aksara "ka" kawacen "k"; "da" kawacen "k", miwah sane lianan. Panadosnyane, nenten wenten vokal "a" ring aksara wianjana sakadi biasanyane. Soang-soang aksara wianjana madue gantungan. Mangda prasida ngamademang aksara antuk nganggen gantungan, aksara sane kapademang musti kaimbuhin antuk gantungan. Umpaminyane yening nyurat kruna "kna", huruf "k" musti kapademang. Huruf "ka" kamibuhin antuk gantungan "na". Krana "ka" kaimbuhin ogantungan "na", panadosnyane "ka" kauncarang "k".
Gantungan lan panganggedados kaimbuhang ring siki aksara sane pateh, naging yening kalih gantungan kagantungang ring beten aksara sane pateh, punika nenten dados. Nika sane kabaos tumpuk telu. Mangda nenten tumpuk telu, ring siki kruna punika kadaosang ngangen adeg-adeg ring tengahing kruna. Imbanyane ring kruna "Tamblang", kaanggen adeg-adeg mangda prasida mademang aksara "ma". Yening nenten nganggen adeg-adeg, panadosnyane gantungan ‘La” punika pacang magantung ring gantungan “Ba” lan gantungan “Ba” magantung ring aksara “Ma”.
a.       Wangun Gantungan miwah Gempelan
1)      Wangun Gantungan
h,        wangun gantungannyane ôôô       ¾Àô,
 n,        wangun gantungannyane ôôô        ¾ Âô,
 c,        wangun gantungannyane ôôô        ¾ Çô,
 r, wangun gantungannyaneôôô   Éô,
 k, wangun gantungannyaneôôô  Ðô,
  d, wangun gantungannyane ôôô    Ñô,
 t, wangun gantungannyaneôôô    Óô,
 s, wangun gantungannyaneôôôô    Š,
  w, wangun gantungannyane ôôô    Ùô,
 l, wangun gantungannyaneôôô    Þô,
 m, wangun gantungannyane ôôô    ßô,
 g, wangun gantungannyaneôôô    áô,
 b, wangun gantungannyaneôôô    ãô,
 \, wangun gantungannyaneôôô    åô,
  p, wangun gantungannyane ôôô    ôæ,
 j, wangun gantungannyaneôôô     éô,
 y, wangun gantungannyaneôôô    ôê,
 Zÿ, wangun gantungannyane ôôô    ñô,
 f, wangun gantungannyaneôôô     âô,
  Œ, wangun gantungannyane ôôô     Òô,
 ´, wangun gantungannyaneôôô      Öô,
 q, wangun gantungannyaneôôô        Ôô,
  v, wangun gantungannyaneôôô       äô,
 œ, wangun gantungannyane ôôô        Èô,
 x, wangun gantungannyaneôôô         Åô,
  ª, wangun gantungannyaneôôô        Õô,
2)      Wangun Gempelan
p, wangun gantungannyaneôôô        ô æ,
 s, wangun gantungannyaneôôô        ô Š,
 Ï, wangun gantungannyaneôôô           ô»,
 ³, wangun gantungannyaneôôô         ô×,
5.      Angka
            Angka sane kaanggen lambang bilangan ring aksara Bali lan panyuratan angka Bali sumangadane kaapit olih carik siki (,).  Angka ring aksara bali inggih punika 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0.. Nanging rikala nyurat pecahan, angka ring aksara Bali nenten prasida kaanggen, Punika mawali malih nganggen aksara Bali.
Imbanyane: Panjang tiing punika wantah ½ meter.
 p Zé*ÿ¾  tø y&¾  pu ni k  w nÓ ;¾ h t) \  enß t$¾.
6.      Ringkesan (Singkatan)  atau Akronim
a.       Ringkesan
1. Ringkesan (singkatan) tradisional
Singkatan tradisional sering kasengguh aksara ancengAksara anceng puniki akeh kaanggen rikala nyurat wariga, usada, pipil,miwah sane lianan. Panyuratan aksara anceng puniki kaapit antuk carik sikiyening ring Indonesia kasengguh tanda koma (,).
Contoh:
, pÙ,    kawacen   ÿePÿ n/ ,
  ,m,    kawacen  m nÓË,
 ,t,   kawacen   ÿt mã ,
, ru,    kawacen  ÿru pê ;¾,

2. Ringkesan (singkatan) modern
        Ringkesan (singkatan) modern kasurat antuk kaapit olih carik siki.
Imbanyane:
a.       BRI     =  , eb6(¾÷,
b.      LPD    = ,6  l/   ep ed,
c.       SMA   = ,6 s/  6 m/ Á,
7.      Pasang pageh
            Pasang pageh inggih punika uger-uger nyurat kruna sane nenten dados kauwah malih utawi sering kasengguh sesuratan mula kadi asapunika. Kruna-kruna sane nganggen pasang pageh akehan mawit saking bahasa kawi lan bahasa sansekerta (Medra dkk, 1998: 25).
Contoh:
a.       Arjuna          = Á( ju n,
b.      Desa             =  ed ´,
c.       Sagara          =  Sÿ g r,
8.      Ceciren pepaosan
a.      Carik (,)
            Carik siki kaanggen rikala nyurat satua, kanda, geguritan, kidung, lan kekawin sane nyiriang acarik, taler kaanggen tanda jeda utawi ring basa Indonesia kasengguh tanda koma (,).
Imba:     Kema laku, ditu ada gedong cenik, bersih wau pragat,
                                                                                                     k) m  l ku,  di  tu  h d  g) eD*ÿ¾ c) ni k/ ,  b$ si ;¾ w wu  pÉ g t/ ,
b.   Carik pareren/ carik kalih (.)
                        Carik pareren utawi tanda titik kaanggen ring unggkuring lengkara.
      Imba:         Tiang sedeng memaca.
                     Tø tê*¾ s)  d%¾ m m c du g s¾ã) lø  \ hu kø   enß em n¾Ói y  e\ .
c.   Pasalinan (.0.)
                        Pasalinan kaanggen ring ungkuring nyurat sewalapatra, carita lan kanda.
Imba:     …… sarahina nyantosang ulung i bulan baru
               ôôôôô s r hø n Zÿ enÓo s*¾ hu lu*¾ hø  bu l n¾ã ru.0.
d.      Panti (<)
Panti kaanggen ngawitin rikala nyurat carita, kanda dan geguritan.
      Contoh:
                          Karmapala
Kacrita sang Panca Pandaw makasi Sang Dharmawangsa, sampun tutug suenide nyeneng ratu,…
                     ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ÿ ¿ ¿< k( m  | l.
 k cÉi t   s*¾ p ZÇÿ  Pÿ ZÇÿ  p  xÒ w m k   dI s*¾  Œ(¾ m w \Ö ,  s mæu n¾Ó¡ tu g¾Šu  w) n¾Ài d en Z)ÿ n%¾ r tu, ôôôôôôôô.
e.       Pamada (>)
Pamada kaanggen rikala nyurat kekawin lan parwa. Pamada puniki kawentuk saking aksara sane matiosan inggih punika  m , ô¾ô¾ô¾  ß, \, j,  ôôô é, p,  dados  m  \  j p, sane maartos nunas mangda setata rahayu.
Imba:         > ¿ ¿þ ¿Á wi f Mÿ sÓ¡ ¿ ¿>  (Om Awignamastu)
f.       Carik agung. Pasalinan (>0>)
Carik agung kaanggen ring ungkuring kekawin utawi tanda  kawentenan wirama sane lianan.
Imba:         ……. satata ҫucimarūm
              ôôôôôô   ¿  s t t ´u ci m rU m/ ¿ ¿>0>
g.      Carik pamungkah (:)
Carik pamungkah kaanggen rikala nyurat sane marupa bebaosan.
Imba:           Pan Darta matakon, “Nyen ajak cening malali kema?”
                  p nÑ(  q m t eKÿ  n/ : ¿ eZÿ nÀ j kÇ) n&¾ m l lø k) m.
h.      Idem (óó)
Idem kaanggen nelatarang sasuratan sane pateh utawi suaranyane pateh sareng sasuratan ring baduurnyane.
Imba:             I Nyoman meli buku di toko.
                 I Nyoman meli ubad di apotik
                  hø eZÿo m n¾ß) lø bu ku  di eTÿ eKÿ.
                                                                         ÿ ÿ ÿ ¿óó                                                         h u b dÑi  h ePÿ tø k/.
9.      Aksara Modre
            Aksara Modre kaanggen rikala nyurat kadiatmikan. Umpami kaanggen nyurat japa mantra taler sane mapaiketan sareng upacara upacara ring sajeroning keagamaan, jagad niskala, lan usada

       Wantah asapunika dumun titiang ngicen indik sorohan aksara Bali. Manawita wenten galah malih miwah lantang tuuh, irika malih wewehin titiang. Kaping ungkur puputang titiang antuk parama shanti.
 Om santih, santih, santih Om

Tidak ada komentar:

Posting Komentar