Jumat, 04 Mei 2018

Satua Bali

Om Swastyastu, Ampura Ida Dane sane banget kusumayang titiang, nenten wenten manah jagi nasikin segara. Sobyahang titiang akidik indik satua Bali. Satua Bali silih sinunggil cerita sanewenten saking dumun, sane sampun lumbrah kasatuang olih idadong sareng i pekak sadurung sirep miwah meme sareng ibapa. Nenten malih titiang mabaos kangin kauh. Sane mangkin tiang jagi ngicenin murda2 satua sane lumrah  tetujonnyane mangda prasida kawacen miwah kakresepang. Rarisang cingakan ring sor.


                I Lutung teken Kekua
Ada tuturan satua I Lutung teken I Kekua. I Lutung sedek masayuban di beten kayune, saget dingeha I Kekua nyesel iba,kene munyine,

” Beh, kene lacure, masan ujan-ujan keweh pesan ngalih amah, yen makelo kene, sing buungan deweke lakar mati”.

Mara ningeh munyi keto I Lutung maekin tongose ento. Saget tepukina I Kekua berag akig, sajan mirib tuna amah.
Lantas I Lutung ngomong nimbal,

“Ih Kekua, suud monto maselselan. Ne awake nepukin tongos melah ditu dauh tukad cengcenge ada pondok, ento pondok I Kaki Perodong. Disisin abiane bek ada punyan biu.

Abulan ane suba liwat awake maan liwat ditu. Buine liu wayah-wayah, mirib jani suba pada nasak”.

Beh, prejani ilang sedukne I Kekua, mara ningeh orta keto. Demen kenehne lakar ngamah biu nasak,
laut ia masaut enggal,

” Aduh Sang Lutung, yen keto apa kaden melahne, nanging kenken kema, sawireh pondoke ento joh, tukad cengcenge linggah, buina keweh pesan ngliwat”.

Mara keto munyine I Kekua, lantas I Lutung masaut,

” Beh, belog iba Kekua! Cai kaden dueg nglangi, yen tuah cai sakti, jalan kema sibarengan. Gandong awake ngliwatin tukad, suba neked ditu, awake menek punyan biu, cai ngantosang beten di bongkolne. Yen maan biu tetelu, cai abesik awake dadua”.

Gelisang satua enggal, majalan kone ajaka dadua ngliwatin tukad cengcenge,
I Lutung magandong ditundun I Kekuane.

Ngesir pejalane I Kekua nut yeh, wireh ia dueg nglangi. I Lutung sambilanga kejengat-kejengit negak ditundun I Kekuane.

Enggal kone nganteg disisin tukade, lantas bareng majalan, tur saget ngenah ada pondok. Pondoke ento gelah I Kaki Perodong ditu lantas I Lutung tolah-tolih ngiwasang I Kaki Perodong.

Kekaden I Lutung pondoke suung, ngenggalang ia menek punyan biu ane sedeng mabuah nasak.

I Kekua ngantosang di bongkol punyan biune.

Gelisang satua I Lutung ngempok biu masane nasa duang bulih, tur peluta amaha maka dadua. I kekua baanga kulitne dogen.

Makelo-kelo I Kekua gedeg sawireh I Lutung tusing satunit teken janji. Jeg ia pragat maan kulit biune dogen.

Sedeng iteha I Lutung ngamah biu, lantas teka I Kaki Perodong ngaba tumbak lanying

tur ngomong,

” Bah, ne I Lutung ngamah biune, jani lakar matiang!”.

I Kekua mengkeb di beten punyan biune, Kaki Perodong majalan adeng-adeng ngintip I Lutung.

I Lutung kaliwat demen kenehne ngamah biu nasak, tusing tau teken ketekan baya, iteh ngamah biu nasak di punya.

Sedeng iteha I Lutung ngamah biu lantas katumbak baan I Kaki Perodong beneng lambungne.

I Lutung maglebug ulung ka tanahe lantas mati. Bangken I Lutung tadtade kapondoke ban I Kaki Perodong.

****

Keto suba upah anake demen mamaling tur demen nguluk-nguluk timpal.


                       

                   Jadma Ririh

Pan Karsa ajaka pianakné muani nanggap upah ngaé sémér di sisin rurungé gedé. Uli semeng makasanja ia ajaka dadua tusing marérén magaé, sajawaning dinuju madaarné. Kenehné apang gegaéné enggal pragat, tur lantas nampi upahné. Telung dina ia magaé tan parérénan, séméré suba dalem, ngantiang pragat. Kendelné tara bakat ban nuturang. Buin awai magaé, pedas ia bakal nampi upah liu. Tan critanan maniné semeng séméré lakar katampiang tekén ane mupahang. Petengné sagét ujan bales pesan madulurang angin. Apeteng Pan Karsa tusing bisa pules ngenehang gegaéné. Takut séméré bek kaurugin tanah. Maniné nu ruput ia ajaka pianakné nelokin séméré, sambilang ngaba tambah. Saja lantas séméré bek aji tanah. Pianakné sedih mapangenan. Pan Karsa masih mapangenan. Makelo ia bengong, mangenang kalacuran déwékné. Nangingké ia ngalih daya, apanga gegaéné aluhan. Lantas ia ngomong tekén pianakné. “ih cening, de cai keweh, buin akejep dong ilang tanahé ané ngurugin séméré né.”Ditu lantas Pan Karsa ngantungan baju muah capilné ditongosé ngantungan buka ané suba-suba. Pianakné masih nuutang tingkah bapané. Buine tambahé ané besikan bantangné tancebanga ka tanahé ané ngurugin séméré, muah ané lénan pejaga di sisin séméré, suud keto lantas kalahina mengkeb.


Kacrita anaké sané mentas ditu pada ngon, ningalin baju muah capil magantung paek séméré, tur ané ngelahang tuara ada. Apa buin mara ajinanga ada tambah ditu. Alihina tusing ada, kauk-kaukina tara ada masaut. Sayan makelo sayan liu anaké pada kema tur pada ngenehang, anaké ané ngaé séméré kaurugan baan tanah ditu. Lantas sahasa nyemak tambah, pada numbegin séméré ento. Tanahné kagediang. Baan liu anaké magaé, buina tanah nu gebuh, dadiannya tuara makelo séméré ento suba kedas buka ibiné. Ditu Pan Karta Malaib-laib tur ngomong, “inggih jeroné sareng sami, tiang nunas pisan ring pitulung jeroné sane paicaang ring tiang.”





                            Belog
Ada katuturan satua anak belog. Baan belogne ia adanina I Belog. Sedek dina ia tondena meli bebek ka peken teken memene. Ditu lantas ia nyemakin memene pis. Lantas memene buin ngomong, kema jani cai engal-enggal ka peken, terus meli be dadua di tongos dagang bebeke.

Disubane I Belog neked di peken, kema-mai ia ninggalin dagang bebek sakewala ia ngenjuhang pipis dasa tali rupiah. Jero niki jinah, tiang meli bebek dadua. Bebeke aukud aji Rp. 4000. Lantas dagang bebeke ngemaang I Belog susuk bui Rp. 2000. Disubane maan meli bebek lantas I Belog mulih.

Kacrita ia ngemulihang, tur ngaliwatin tukad linggah. Ditu lantas bebeke ngeleb. Maka dadua bebeke ngelangi di tukade. I Belog bengong ninggalin bebeke kambang tur ia ngrengkeng kene. Beh, bebek puyung bakat beli. Awake nagih bebek mokoh tur baat, sakewala bebek puyung baanga. I Dewek belog-beloga. Lantas bebeke tusing ejuka tur kalahina mulih.

Disubana I Belog neked jumahne, ajinanga baan memene tuara ngaba bebek. Memene ngomong, ih belog encen bebeke? Masaut I Belog, “maan ja icang meli bebek, nanging puyung icang adepina teken dagang bebeke. Lantas bebeke leb di tukade, tur ngelangi. Buina laut ulah icang sawireh meli bebek puyung tuara ada gunane.

Ditu lantas I Belog welanga baan memene. Keto upah anake belog, tuara ngresep teken munyi. Bebeke mula kambang yan ia lebang di tukake dalem.




                         Cicing Gudig
Nah ada kone tuturan satua I Cicing Gudig. I Cicing Gudig, buka adanne berag tegreg tur keskes gudig, sing jalana mlispis ada dogen anak ngesekang wiadin ngaltig. Sai-sai kone ia maselselan, nyelselang buat kalacuranne tumbuh dadi cicing makejang anake tuara ngiyengin.

Sedek dina anu I Cicing Gudig mlispis di pekene. Ada kone anak madaar di dagang nasine, ento kone nengnenga menek tuunanga dogen. Kene kenehne I Cicing Gudig, "Yan i dewek dadi manusa buka anake ento, kenken ya legan nyete ngamah, mebe soroh ane melah-melah. Ah kene baan, nyanan petenge lakar mabakti ke Pura Dalem, mapinunas teken Batari Durga apang dadi manusa."


Kacrita suba peteng, mabakti kone lantas I Cicing Gudig di Pura Dalem. Medal lantas Ida Betari Durga tur ngandika teken I Cicing Gudig, "Ih iba Cicing Gudig, dadi iba ngacep nira, apa katunasang?" Masaut I Cicing Gudig, "Inggih paduka Betari, yan paduka Betari ledang, titiang mapinunas mangda dados manusa."

Kalugra kone pinunasne I Cicing Gudig, lantas ia dadi jlema. Dening I Cicing Gudig tusing bisa ngalih gae, tusing pati kone ngamah. Mara-maraan ngamah ulihan maan mamaling. Pepes kone ia katara mamaling. Lantas buin kone ia mabakti di Pura Dalem. Medal lantas Ida Betari Durga tur ngandika teken I Cicing Gudig, "Ih iba cai I Cicing Gudig, ngenken dadi iba buin mai?" Matur I Cicing Gudig, "Inggih paduka Betari, titiang tan wenten demen dados manusa panjak. Yan paduka Betari ledang, titiang mapinunas mangda dados "Patih". Ida Betari Durga lugra.

Nujuang pesan kone dugase ento Ida Sang Prabu ngrereh buin adiri. I Cicing Gudig lantas kandikaang dadi Patih, tur I Cicing Gudig ngiring."Beh keweh pesan i dewek dadi Pepatih, tusing maan ngenken-ngenken, begbeg pesan kandikayang tangkil ka puri. Yan i dewek dadi Anak Agung, kenken ya legan nyete nunden-nunden dogen." Keto kenehne I Cicing Gudig. Nyanan petengne buin kone ia mabakti di Pura Dalem, mapinunasang apang dadi Anak Agung. Ida Betari Durga lugra, lantas patuh pesan kone goban I Cicing Gudige teken warna Ida Sang Prabu.

Kacrita sedek dina anu Sang Prabu lunga maboros ka alase, macelig kone I Cicing Gudig ka puri. Dening patuh goban I Cicing Gudige teken Ida Sang Prabu, dadi kasengguh Ida Sang Prabu kone ia baan I Patih muah teken prayogiane ane len-lenan.
Matur I Patih saha bakti, "Titiang mamitang lugra Ratu Sang Prabu, punapi awinan dados Cokor I Ratu paragayan tulak saking paburuan?" Masaut I Cicing Gudig, "Kene Patih, mawinan nira tulak, saking nira ngiringang sabdan Betara, tan kalugra nira malaksana mamati-mati. Kandikayang lantas nira tulak. To juru borose ada pinunasa teken nira, tusing ngiring mantuk, krana kadunga suba makenaan. Nira nglugrahin, mawanan tan pairingan nira mulih." Keto pamunyinne I Cicing Gudig, teka jag ngugu kone I Patih muah panjake ane len-lenan.

Kacrita sai-sai kone I Cicing Gudig ngraosin anak mawikara. Reh Cicig gudig tuara nawang lud, makejang wikaran anake pelih baana ngundukang, ane patut menang kalahanga, anak patut kalah menanganga. Mawanan kaupet kone I Cicing Gudig dadi Agung, sawai-wai ngencanin anak mawikara dogen. Yan I Dewek okan Anak Agung, kenken ya demene, kema mai malali iringang parekan, di kenkene magandong, buina tusing pesan ngitungan apan-apan, sajawaning ngamah teken malali dogen.
Nyanan petengne, mabakti kone buin I Cicing Gudig di Pura Dalem, mapinunas apang dadi okan Anak Agung. Ida Betari Durga lugra. Patuh lantas gobanne I Cicing Gudig buka warnanida Raden Mantri.

Buin mani semenganne, maorta ilang kone lantas Ida Raden Mantri. Ya sedeng ewana jerone ngibukang Raden Mantri, deleng-deleng kone lantas I Cicing Gudig ngapuriang. Reh Cicing Gudig kasengguh Raden Mantri, makesiar kone keneh wang jerone makejang.
Kacrita jani I Cicing Gudig kapurukang malajah masastra. Dening asing ajahina muah takonina I Cicing Gudig tuara karoan baana apa, saapan kone lantas gurune ngemplangin I Cicing Gudig. "Koang," keto kone aduhanne I Cicing Gudig. Dening keto, buin kone pasangetina ngemplangin I Cicing Gudig. "Koang," keto kone buin aduhanne. Buin kemplangina tur pasangetina, buin kone I Cicing Gudig makoangan. Brangti kone lantas gurunne, lantas ia nyemak penyalin anggona nigtig I Cicing Gudig, kanti enceh-enceh, mara kone suudanga.

Kacrita nyanan petengne kone ka Pura Dalem lantas I Cicing Gudig mabakti, mapinunas apang buin dadi Cicing Gudig buka jati mula. I Cicing Gudig lantas buin dadi cicing gudig.


Durma
Ada tuturan satua anak muani madan I Rajapala makurenan ngajak dedari madan ken Sulasih. Ia ngelah pianak adiri adanina I Durma.
Mara I Durma matuuh pitung oton, kalahina teken memene mawali ka swargan. Sawireh keto, Idurma kapiara, olih Irajapala,kanti matuuh dasa tiban.
Gelisang satua I Rajapala makinkin bakal nangun kerti ke alas gunung.

Nuju sanja, I Rajapala ngaukin pianakne laut negak masila.
I Rajapala ngusap-ngusap duur I Durmane sarwi ngomong,
“duh cening Durma pianak bapa, tumbuh cening kaasih-asih pesan. Enu cerik cening suba katinggalin baan meme. Buin mani masih bapa bakal ninggalin cening luas kagunung alas nangun kerti. Jumah cening apang melah”.

Mara keto, jengis I Durma, yeh peningalane ngembeng-ngembeng. Bapane nglanturang mapitutur, “Cening Durma awak enu cerik, patut cening seleg malajahang awak. Sabilang gae patut plajahin,nyastra tusing dadi engsapang. Ditu di pasraman Jero Dukuh, cening mlajah sambilang ngayah”.
“Plajahin cening matingkah,ngomong muah mapineh. Tingkah,ngomong muah papineh ane rahayu plajahin. Sekenang pesan magarapan ditu di pasrama Jero Dukuhe. Prade ada anak kuma tresna, suka olas teken cening, ento eda pesan engsapanga. Nanging yen ada anak ngawe jele wiadin ngawe jengah teken ukudan ceninge, sadida-sidaan eda Walesa.
Minab Ida Sang Hyang Widhi tuara wikan nyisipang. Keto masih eda cening ngadu daya lengit, ngekadaya nyengkalen anak. Jejerang papinehe ngulati ane melah. Ingetang satata ngaturang bakti ring Ida Sang Hyang Widhi, matrisandya tetepang. Nah, amonto bapa mituturin cening, dumadak Ida Sang Hyang Widhi Wasa sweca mapica karahayuan tekening cening muah bapa”.
Kacarita jani I Durma suba ngayah, malajah di pesraman Jero Dukuhe. Jero Dukuh kalintang ledang pikyunanne, krana

I Durma seleg pesan malajah tur enggal ngeresep. I Durma tusing milihin gae, asing pituduh Jero Dukuhe kgarap kanti pragat. Sabilang peteng kaurukang masastra baan jero Dukuh. Baan selene mlajah mamaca, dadi liu ia nawang satwa, tutur muah agama.
Sasubane I Durma menek truna, pepes ia kabencingah, dadi tama ia nangkil ring anake agung di Wanakeling.
Para punggawa, tandamantri pada uning, tur sayang teken I Durma. Ditu laut I Durma kaangen parekan di puri, kadadiang panyarikan sedehan agung purine.

Dadine, I Durma tusing kuangan pangan kinum muah satata mapanganggo bungah.
Yadiapin keto tusing taen ia engsap manyama braya, satata inet teken pitutur bapane muah ajah-ajahan Jero Dukuh. Keto yen pikolih anake jemet malajah tur anteng magarapan.


Inggih Ida dane sane banget wangiang titiang. Wantah asapunika dumun sane prasida aturang titiang ring galah sane becik sekadi mangkin. Manawita wenten galah miwah lantang tuuh, irika malih wewehin titiang indik satua Bali puniki. Kaping ungkur puputang titiang antuk parama santih.
Om santih, santih, santih om

2 komentar: