Senin, 19 Maret 2018

Anggah ungguh Basa Bali

Anggah Ungguhing Basa Bali
Basa pinaka srana sane pinih mautama kaanggen ring sajeroning mabebaosan, bebaosan sane becik patut nguratiang kawentenan desa kala patra, sumangdane bebaosan punika prasida mamargi antar lan nenten ngawinang sang sane nyarengin bebaosan ngrasa sungsut ring kayun. Santukan asapunika kawentenan basa Bali wenten sane kabaos Anggah ungguhing basa bali, Anggah ungguhing basa bali inggih punika undagan-undagan ring sajeroning mabasa Bali. Anggah ungguhing basa bali kakepah dados tiga, inggih punika manut ring wirasan krunanyane, manut ring wirasan lengkarannyane, lan manut ring wirasan basanyane.
Wirasan Kruna Basa Bali
Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné punika, metu kruna-kruna basa Bali sané taler maderbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados pitung soroh, inggih punika: (1) kruna alus singgih (Asi), (2) kruna alus sor (Aso), (3) kruna alus madia (Ama), (4) kruna alus mider (Ami),  (5) kruna mider,  (6) kruna andap, lan (7) kruna kasar   
Kruna Alus Singgih (Asi)
Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén nyinggihang sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.
Conto Kruna Alus Singgih:
Kruna Andap
Kruna Asi
Kruna Aso

Mati
Beling
Ia 
Maadan
Seda   
Mobot
Ida, dane 
Mapesengan               
Padem
Abot
Ipun 
Mawasta

Kruna Alus Sor (Aso)
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi andap.
Conto Kruna Alus Sor:
Kruna Andap Kruna Aso Kruna Asi
Mati

Keneh
Ngenceh
Ngemaang Padem

Manah
Mabanyu
Ngewehin, ngaturin Seda, mantuk, lina, lebar
Pikayun
Mawarih
Ngicen
Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler madué wangun andap.
Conto Kruna Alus Mider (Ami): 
Kruna Andap Kruna Alus Mider
-    nawang
 -    teka   
 -    suba
 -    inget
 -    meli
 -    ngadep
 -    uli    -    uning
-    rauh   
-    sampun
-    éling     
-    numbas   
-    ngadol
-    saking

Kruna Alus Madia (Ama)
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané manengah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan (Bagus, 1979: 179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sane alus.
Kruna alus madia:
Kruna andap Kruna ama Kruna Ami
Ene, ento
Suba
Iang
Nah, miwah sane lianan Nika, niki
Ampun
Tiang 
Gih
Punika
Sampun
Titiang
Inggih


Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun wantah asiki, nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning  bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider; alus mider maderbé wangun andap, nanging kruna mider nénten maderbé wangun andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna Andap. Yéning Kruna Mider nénten maderbé wangun tiosan, nanging Kruna Andap maderbé wangun alus.
Conto Kruna Mider:

kija           
Tembok
Gilik
Laptop
Akuda
nyongkok
sendeh
celana
angkid
kabel
sepatu
spidol
bunter
radio 
pulpen
abulih
miwah sane lianan


Kruna Andap
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih ring sang sor.
Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah sane lianan.
Kruna Kasar
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap Kruna Kasar
Madaar

 Mati
Cai/nyai
Sirep Ngamah, nidik, nglekklek, mantet
Bangka
Iba
Mamelud, medem

Wirasan Lengkara Basa Bali
Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep. Kawéntenan lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané masor-singgih sakadi sané sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-lengkara sané metu taler madué wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sané ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa basannyané punika, lengkara sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1) lengkara alus singgih, (2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5) lengkara andap, miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang lengkara basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén sajeroning lengkara punika, sakadi:
Ida, Dané (alus singgih);
Titiang, ipun (alus sor);
Tiang, jero (alus madia);
Iraga, druéné (alus mider);
Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).
Lengkara Alus Singgih
Lengkara alus singgih madué wirasa alus sané kanggén nyinggihang  sang singgih, yadiastun nénten makasami kruna-krunannyané saking kruna alus singgih. Lengkara alus singgih sering kawangun antuk kruna-kruna: alus singgih, kruna alus mider, miwah kruna mider
Upami:
Ida kari makarya panggul.
(asi, ami, ami, mider)
Dané Gusti Patih nénten mireng baos okanné.
(asi, ami, asi, asi, asi)
Pak Bupati sampun lunga ka Jakarta
(asi, ami, ami, mider, mider)
Pak Wayan Gama pinaka ketua STKIP.
(asi, ami, mider, mider)

Lengkara Alus Madia
Lengkara alus madia inggih punika lengkara Bali alus sané maderbé wirasa makanten kirang alus utawi kantun madia. Lengkara alus madia puniki akeh nganggén kruna-kruna alus madia. Sajaba punika taler maweweh kruna alus mider, kruna alus sor, kruna mider, miwah kruna andap.
Upami:
Tiang nunasang antuk linggih jeroné?
(ama, aso, aso, ami, ama)
Tiang ten uning unduké nika.
(ama, ama, ami, andap, ama)
Tiang kantun ngalap ron.
(ama, ami, andap, mider)
Pak saking Abang, nggih?
(ama, ami, mider, ama)
Lengkara Alus Sor
Lengkara alus sor inggih punika lengkara sané ngwetuang wirasa alus saha kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané patut kasorang duaning linggihnyané  pinaka sang sor. Lengkara alus sor puniki kawangun antuk kruna-kruna alus sor, alus mider, andap, miwah kruna mider.
Upami:
Titiang manyama sareng lelima.
(aso, andap, ami, mider)
Ipun kantun numbas celana ring Hardy’s
(aso, ami, ami, mider, ami, mider)
Bapak titiangé wawu rauh saking bangket.
(aso, ami, ami, ami, ami)
Pekak titiange sampun padem.
(aso, ami, aso)

Lengkara Alus Mider
Lengkara alus mider inggih punika lengkara alus sané kanggén mabaos antuk sang mabaos masarengan sang kairing mabaos. Lengkara alus mider puniki akéhan kawangun antuk kruna-kruna alus mider maweweh kruna mider. Lengkara alus mider sering nganggén kruna pangentos (kata ganti) iraga utawi druéné, duaning kanggén maosang indik kawéntenan sang mabaos miwah sang kairing mabaos (bahasa bersama/mengajak/persuasif).
Upami:
Ngiring iraga sareng-sareng ngastiti Ida Sang Hyang Widhi Wasa!
(ami,     ami,          ami,         ami,                 asi)
Ida-dané sareng sami ngiring mangkin kawitin paruman druéné!
(asi,       ami,        ami,    ami,     ami,       ami,     ami, ami)
Dumogi iraga sareng sami mangguh karahajengan.
(ami,      ami,   ami,   ami,    ami,           ami)
Parikrama puniki prasida labda karya antuk utsaha druéné.
(ami,          ami,    ami,         ami,       ami,   ami,     ami)
Lengkara Andap
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna sané andap miwah kruna mider.
Upami:
 Ia mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, mider)
Nyén adan timpal caine
(andap, andap, andap, andap)
Icang lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider, mider, andap)
Dija tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)



Lengkara Kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué wirasa sané kaon. Yadiastun asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané ngwangun lengkara kasar punika saking kruna kasar. Taler maweweh kruna andap miwah kruna mider.
Upami:
Yén suba betek basangné pragat suba mamelud di pedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
Men cai, ngléklék di sanggah ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
Mula bungut ibane galir, data-data petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)


Tidak ada komentar:

Posting Komentar