Wirasan Basa Bali
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1) basa alus (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa kasar.
1. Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor ring sang singgih.
Minakadi:
atur parekan ring raja,
atur panyroan ring patih,
atur murid ring guru,
atur pegawé ring pejabat,
atur buruh ring majikan , msl.
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.
a. Basa Alus Singgih
Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nyinggihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.
Imba Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”.
b. Basa Alus Sor
Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.
Imba basa alus sor:
“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Titiang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karangasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.
Ring Imba punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet penataran. Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten maosang mapeséngan, nanging mawasta. Titiang nénten maosang angga, nanging déwék. Titiang nénten maosang masameton, nanging manyama. Taler nénten maosang durung madué rabi, nanging durung maderbé somah Imba basa alus sor sané tiosan
c. Basa Alus Mider
Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabebaosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna iraga utawi druéné.
Imba basa alus mider kadi ring sor puniki:
“Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.
2. Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané linggihnyané pateh utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
a. Reraosan I bapa sareng I mémé,
b. Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
c. Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
d. Raos embok/beli ring adinipun,
e. Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
f. Baos raja ring patih, panyroan, parekan,
g. Baos patih ring parekan/panyroan,
h. Baos majukan ring buruh,
i. Baos pejabat ring pegawénnyané,
j. Baos sang triwangsa ring wangsa jaba.
Imba Basa Andap:
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kritisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup di guminé”.
Puniki raos I Wayan Duria ring tunanganipun Luh Sunari.
3. Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-jero.
Pinaka Imba basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor puniki, inggih punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.
4. Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.
a. Basa Kasar Pisan
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon, saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.
Imba Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah nagih nandingin geruda. Yén awak beduda, kanggoang to soroh tainé urek! Mai iba nuké anyud, patigrépé polon ibané mai ngalih somah timpal. Dasar ibi cicing bengil, pongah ngentut. Tuh kelik-kelik matan ibané, waluya matan buaya, matan sundel. Magedi iba uli dini! Yén sing nyak iba magedi, to cicing borosané lakar nyétsét clekotokan ibané!”
b. Basa Kasar Jabag
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos basa kasar jabag. Imba Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, Aku kal meliang malu. Kala ingetang nyen kamu ngulihang nah!”